Meduza (gorgona)

[Hera]

Meduza (gr. Μέδουσα Médousa, łac. Medusa) – w mitologii greckiej najmłodsza z trzech Gorgon. Jej postrzeganie zmieniało się z upływem czasu. Niegdyś potwór i stare, przedolimpijskie bóstwo, później ofiara przemiany na skutek wyzwania rzuconego bogini. Córka Forkosa.\
IMIĘ
Zbiorcze miano trzech sióstr Gorgoes (później Gorgones) pochodzi od pierwiastka dźwiękonaśladowczego, obecnego również w wyrazie gorgos, co po grecku oznacza dziki, straszny, kojarzy się z polskim słowem groza.
Zygmunt Kubiak dostrzega tutaj echo strachu, jakim napawały w przeszłości ludzi sytuacje, gdy coś uderzało w ich siedziby.
Znaczenie imienia Meduza to Władnąca. Być może wcześniej nosiła imię Eurymedusa, a więc Szeroko Władnąca, co z czasem uległo skróceniu.
POCHODZENIE
Meduza była najmłodszą z trzech Gorgon, córek Forkosa i Keto, starsze to Steno i Euriale. W odróżnieniu od jej nieśmiertelnych sióstr, Meduzę można było zabić.
Drzewo genealogiczne Meduzy;
Gaja Pontos Nereus Taumas Forkos Keto Eurybie Graje Steno Euriale Meduza Wąż

Meduza była początkowo kobietą wyjątkowej urody, szczyciła się zwłaszcza bujnymi włosami, którymi rywalizowała z Ateną.

W innej wersji mitu jej wdzięk zwrócił uwagę Posejdona. Do zbliżenia doszło w świątyni Ateny (choć Teogonia mówi o „miękkiej łące wśród kwiatów wiosennych”, co było świętokradztwem. Za karę bogini przemieniła dziewczynę w odrażające stworzenie

[Alma.]

Meduza to jedno z dwóch podstawowych form morfologicznych parzydełkowców (Cnidaria), znanych również jako chełbie morskie. Jest to forma swobodnie pływająca, pelagiczna (żyjąca w wodzie) z galaretowatym ciałem, najczęściej w kształcie dzwonu lub parasola. Meduzy rozmnażają się płciowo i są drapieżnymi zwierzętami, korzystającymi z parzydełek do łapania zdobyczy i obrony.

[goliat]

Meduza w mitologii greckiej była jedną  ikon, która współcześnie najbardziej znana jest jako piękna kobieta zgwałcona przez boga mórz Posejdona i ukarana za ten czyn przemianą w potwora. To właśnie jej głowa stała się symbolem ponoszonej przez kobietę kary za męską agresję, ale także kobiecej siły i zemsty

[Horus]

W tej najbardziej znanej wersji mitu Meduza była najpiękniejszą kapłanką dziewiczej bogini Ateny, której poślubienie było marzeniem wielu zalotników. Dziewczyna jednak poświęciła swoje życie służbie bogini, co oznaczało dożywotnie zachowanie czystości. Jej tragiczna historia rozpoczęła się, kiedy zakochał się w niej bóg mórz Posejdon, który może i posiadał różnego rodzaju dobre cechy charakteru, ale z całą pewnością nie należało do nich respektowanie kobiecego „nie”. Dziewczyna została zgwałcona, a bogini ze złości za ten akt i w ramach kary, zamieniła ją w potwora o wężowych włosach i spojrzeniu, które zamieniało w kamień. Historię tę przekazał nam Owidiusz w „Metamorfozach”:

„Niegdyś była tak piękna, że wielu się o nią starało. Najpiękniejsze zaś miała włosy. Ktoś mi opowiadał, kto widział. Lecz podobno bóg morza zgwałcił ją w świątyni Minerwy, Córka Jowisza odwróciła się i twarz czystą za tarczą ukryła. Lecz nie puściła tego płazem, włosy Gorgony zmieniła w ohydne węże.”
Owidiusz, Metamorfozy, księga 4, 792-800

Jednak opisany powyżej mit to zaledwie czubek góry lodowej, jaką jest postać Meduzy i gorgon w grecko-rzymskiej mitologii. Opowieść o zgwałconej kobiecie stanowi dopiero późną wersję tego mitu, będącą z całą pewnością odpowiedzią na przemiany kulturalne starożytnej Grecji. 


Perseusz odcinający głowę Meduzie o ciele centaura (ok. 660 rok p.n.e.), Muzeum w Luwrze (Fot. domena publiczna, z Wikimedia Commons)

Gorgona to jedna z najwcześniejszych postaci greckiej mitologii. Jest tak stara, że najprawdopodobniej nawet starożytni Grecy nie do końca wiedzieli, skąd się wzięła. Wiemy, że miała urodzić się w czasach pierwszych bogów i że w swojej pierwotnej wersji była zaledwie głową demonicznej istoty. Właśnie w tej formie pojawiła się już u Homera, gdzie w „Odysei” opisana została jako przerażające widmo w Hadesie. Właśnie spotkania z nią obawiał się Odyseusz podczas swojej wyprawy do zaświatów. 

Na postać Gorgony jako przebywającego w zaświatach widma wskazuje także Apollodor w „Bibliotece opowieści mitycznych”. Zdaje się, że jako mieszkanka Hadesu nie posiadała jeszcze umiejętności zamieniania wzrokiem w kamień. A przynajmniej takie wnioski możemy wyciągnąć z opowieści o Heraklesie, który podczas jednej ze swoich 12 prac udał się do zaświatów w celu pojmania Cerbera. Spotkał tam widmo Meduzy i w kamień się nie zamienił.

Z czasem gorgona stała się dużo bardziej namacalnym potworem, a do tego zyskała rodzeństwo. Wzmianki o trzech siostrach, Steno, Euryale i Meduzie, po raz pierwszy odnajdziemy u Hezjoda w jego poemacie „Narodziny bogów”. Wspomina on, że trzy gorgony były córkami morskich bóstw Keto i Foryksa i zamieszkiwały odległą krainę położoną na obszarze Zachodniego Oceanu. Ich sąsiadkami była Noc i Hesperydy, strzegące złotych jabłek nimfy Zachodzącego Słońca. Co interesujące z całej trójki, tylko Meduza była śmiertelna.

Gorgony początkowo przedstawiane były jako postacie o potężnych kłach, spiżowych dłoniach i skrzydłach oraz głowach otoczonych wężami. Jako tak potworne istoty ukazywano je z szeroko otwartymi oczami i uśmiechem, który współcześnie można by określić jako psychopatyczny. Zazwyczaj posiadały także brodę i wzrok, który sprawiał wrażenie, że potrafi zamieniać w kamień. Ich potworność potwierdzają znaleziska archeologiczne pochodzące już z czasów archaicznych, co umiejscawia je wśród jednych z najwcześniej portretowanych istot greckiego świata. Odnajdziemy je nie tylko na ceramice, ale także na monetach czy w postaci architektonicznych elementów dekoracyjnych. W większości przypadków ich przedstawienia ograniczały się do samych głów, jednak czasem ogromna głowa pojawia się jako przyczepiona do ukazanego z profilu tułowia. Zdaje się też, że początkowo nie do końca było wiadomo, jak ciało gorgon powinno wyglądać. W zbiorach muzeum w Luwrze znajduje się waza beocka, na której przedstawiono scenę odcinania głowy Meduzie o ciele centaura. Altes Museum w Berlinie posiada zaś w swojej kolekcji hydrię, w której gorgona obdarzona została ciałem ptaka.

Fakt, że gorgona rozpoczęła swoją karierę jako głowa może sugerować, że pierwotnie mogła być silnie powiązana z teatrem i obrzędami. Teorię tę zasugerowano po przeanalizowaniu znalezisk pochodzących z dwóch sanktuariów: Hery w Tirynsie (IX lub VIII wiek p.n.e.) i Artemidy Ortheia w Sparcie (650-550 rok p.n.e.). W sanktuariach tych odnaleziono terakotowe maski, z których część sklasyfikowana została jako przedstawienia gorgony. W drugim z wymienionych miejsc odnaleziono ich aż 15. Maski wykonane zostały w formach i posiadały otwory na oczy, które umożliwiały ich swobodne noszenie.

Około VI wieku p.n.e., głowy gorgon uległy znacznemu zmniejszeniu i zaczęto przedstawiać je jako postacie ludzkie. Mniej więcej od tego czasu, stały się także niezwykle częstym motywem starożytnej sztuki. W okresie klasycznym gorgony nie posiadały wężowych włosów. Po przyjęciu ludzkiej postaci węże umieszczane były w okolicy ich talii, a dopiero z czasem zaczęto je przemieszczać w stronę głowy. Następnie, gady przyjęły esowaty kształt i na stałe zagnieździły się we włosach potworów. Taki wizerunek przyjął się także w czasach rzymskich. 

Wszystkie gorgony przedstawiane były z włosami i wplecionymi w nie wężami, w zasadzie przez całą starożytność. Może poza nielicznymi opisami literackimi i przypadkami niezwykle małych przedstawień umieszczanych na monetach, w których zamiast włosów pojawiają się wężowe pukle, ponieważ zwyczajnie nie było tu miejsca na umieszczenie obu atrybutów. Tak naprawdę Meduza otrzymała węże zamiast włosów dopiero w renesansie, za sprawą słynnego obrazu Caravaggia. 

Meduzę zaczęto przedstawiać jako piękną, młodą kobietę dopiero około IV wieku p.n.e. W tym czasie zmieniła się także narracja dookoła jej mitu. Perseusz nie podejmował już bohaterskiej walki z mrożącym krew w żyłach potworem, a zakradał się do śpiącej kobiety. Ponieważ siła Meduzy pochodziła z jej wzroku, oznaczało to także, że była ona w tym momencie całkowicie bezbronna. 

Nie wiadomo, co umotywowało taką przemianę opowieści. Może miało to wzbudzić współczucie i przedstawić gorgonę jako postać tragiczną? A może, zgodnie ze znaną z późnych poematów praktyką, ośmieszyć herosa? Przecież do śpiących, bezbronnych kobiet w sztuce antycznej zakradali się jedynie lubieżni satyrowie, którym w głowach siedziały wartości nieprzystające antycznym herosom.