Obwieszczenie pruskie o przeprowadzeniu II rozbioru Polski

Wybuch insurekcji kościuszkowskiej, wspieranej przez miejscową ludność, a następnie epoka napoleońska, kiedy to Wielkopolska stała się częścią Księstwa Warszawskiego unaoczniły Prusom, że Polacy nie pogodzą się z utratą niepodległości. Decyzjami Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku zachodnia i środkowa część Wielkopolski znalazła się w granicach Prus. Nastąpił krótki okres złagodzenia polityki zaborcy. Wielkopolska otrzymała nazwę Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Wprowadzono quasi-autonomię, której symbolem była godność namiestnika króla, którą pełnił książę Antoni Radziwiłł spowinowacony z rodziną królewską, przez mariaż z kuzynką króla Fryderyka Wilhelma III Luizą. Z drugiej strony w nomenklaturze biurokratycznej terytorium to nosiło nazwę prowincji poznańskiej (Provinz Posen). Widomym znakiem panowania pruskiego było wzniesienie w Poznaniu w latach 1828-1872 potężnych fortyfikacji, z cytadelą na czele.

Wzmożenie akcji germanizacyjnej
Wybuch powstania listopadowego i liczny w nim udział ochotników z Wielkopolski przekonał zaborcę o żywych nastrojach niepodległościowych. W odpowiedzi władze zaostrzyły kurs germanizacyjny. Na czele prowincji stanął konsekwentny germanizator Eduard von Flottwell, który swe zamierzenia ujął następująco: Podczas mojej tutejszej działalności we wspomnianym wyżej okresie uważałem za konieczne tak rozumieć zadanie administracji prowincji: popierać i utrwalać jej wewnętrzne związanie z państwem pruskim, aby powoli usunąć właściwe polskim mieszkańcom kierunki, nawyki i skłonności przeciwstawiające się temu rozwiązaniu, by natomiast coraz więcej szerzył się element niemiecki… W praktyce oznaczało to represje w stosunku do uczestników powstania listopadowego, więzienie, sekwestry majątków, germanizację sądownictwa, administracji i szkolnictwa, jak również Kościoła katolickiego.

Antoni Radziwiłł. Książę-namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego


W tym ostatnim przypadku wybucha spór o wychowanie dzieci w małżeństwach mieszanych wyznaniowo katolicko-protestanckich. Kościół stał na stanowisku, że bez względu na wyznanie rodziców, dzieci mając być wychowywane w duchu katolickim. Władze stały na stanowisku, że chłopcy wychowywani mieli być w wierze ojca, dziewczynki matki. Na tym tle doszło do sporu z arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim Marcinem Duninem. W rezultacie w 1839 roku arcybiskup wtrącony został do więzienia. Doszło do zamieszek. Dunin opuścił więzienie w 1840 roku po wstąpieniu na tron Fryderyka Wilhelma IV. Wkrótce jednak spadły na społeczeństwo polskie kolejne represje. Źródłem było wykrycie spisków. Ich uczestnikom w 1847 roku wytoczono proces w Berlinie. Na ławie zasiadło 254 oskarżonych. Skazanych zostało 120 spiskowców. Wolność przyniosła im Wiosna Ludów.

Zdobycze rewolucyjne
Okres Wiosny Ludów to krótkotrwałe złagodzenie kursu germanizacyjnego. Pojawił się projekt tzw. reorganizacji Wielkiego Księstwa Poznańskiego, polegający na udzieleniu ludności polskiej pewnych uprawnień autonomicznych. Spowodowało to zdecydowany sprzeciw licznej około 35% ludności niemieckiej, kół militarnych. Doszło w kwietniu 1848 roku do wybuchu powstania, stłumionego przez armię pruską. Mimo nasilenia kursu germanizacyjnego nie udało się przekreślić wszystkich osiągnięć rewolucji. Powstały polskie organizacje, niezależna prasa. Ostatecznie jednak w Niemczech zwyciężyła kontrrewolucja.

Era Manteuffla Zapanowała tzw. Era Manteuffla od nazwiska premiera Prus Ottona Theodora von Manteuffla charakteryzująca się dążeniem do likwidacji osiągnięć rewolucji. Ideałem był biurokratyczny absolutyzm. Nie udało się jednak przekreślić wszystkich rezultatów rewolucji, jak wprowadzenia konstytucji, powołania sejmu pruskiego, a również na pewien czas parlamentu ogólnoniemieckiego we Frankfurcie nad Menem. Nasilił się kurs germanizacyjny. Ograniczano lub likwidowano polskie organizacje. Upadła niezależna prasa polska. Forsowano język niemiecki w szkolnictwie.